فاطمه رشیدی | در میان پهنه‌های شرق ایران که از فناوری آسباد بهره برده‌اند، خراسان جنوبی از اهمیت خاصی برخوردار است. «آسبادهای ایرانی» در حال حاضر در فهرست پیشنهادی ایران در آثار میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است.
به گزارش میراث آریا، درحال حاضر «آسبادهای ایرانی» به شماره ۶۱۹۲ در فهرست پیشنهادی ایران در آثار میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است.
«آسباد» که برخی آن را نخستین ساخته صنعتی بشری می‌دانند، قدمتی به بلندای تاریخ دارد.
در پهنه وسیعی از خراسان بزرگ، از شمال هرات تا جنوب سیستان با بهره‌گیری از بادهای ۱۲۰ روزه، درست در فصلی که مقارن با برداشت غلات است (اواخر اردیبهشت تا پایان شهریور)، آسبادها به کار می‌افتند.
«محمدعلی بزرگمهر» کارشناس ارشد مرمت بناها و بافت‌های تاریخی اداره‌کل میراث‌فرهنگی خراسان جنوبی، در رابطه با ویژگی و کارکرد آسبادهای شرق ایران بیان کرد:
آسبادها در گذشته در معیشت مردم اهمیت زیادی داشته‌اند. همچنین نمودی از ترکیب معماری سنتی با نیازهای زیست‌بوم و بهره‌گیری مناسب از انرژی‌های پاک به‌شمار می‌آیند.
با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد آسبادها و خصوصیات عملکردی و زیبایی‌شناسانه، بازشناسی معرفی و در نهایت ثبت آن‌ها در فهرست میراث جهانی اهمیت بسیار پیدا می‌کند.
او افزود:
استان خراسان جنوبی در میان پهنه‌های شرق ایران که از فناوری آسباد بهره برده‌اند؛ دارای اهمیت خاصی است. با توجه به این که شدت بادهای ۱۲۰ روزه در مناطق مختلف یکسان نیست و از طرفی نیاز به نیروی باد برای تولید آرد از غلات تابع نیازهای جامعه هدف یا تولید غلات در محل بوده است؛ تعدد و پراکندگی آسبادها در خراسان جنوبی بسیار است.
در «طبس مسینا» به خاطر وجود دشتی حاصلخیز که خود تولیدکننده غلات فراوانی بوده است، تعدد آسبادها بالا است. به‌نحوی که برخی «طبس مسینا» را «انبار غله قاینات» نوشته‌اند.
بزرگمهر ادامه داد:
اما در «نهبندان» که نقطه مهمی در مسیرهای تجاری در جاده ادویه و تجارت با هند بوده نیز تعداد آسبادها زیاد است. چراکه گندم مورد نیاز کاروانیان عبوری را که از سیستان به آنجا حمل می‌شد؛ در آسبادهای نهبندان به آرد تبدیل می‌کردند و در اختیار کاروانیان قرار می‌دادند.
این درحالی است که منطقه «درح» نیز از مناطقی است که تعدد و تکثر آسبادها در آن‌ها مشهود است.
در هر کدام از این مناطق وجود رشته‌های متعدد و به هم چسبیده از آسبادها و در روستاهای حواشی هر کدام از آن‌ها مانند «علی‌آباد»، «محمدآباد» و «دستگرد» در نزدیکی طبس مسینا و «خونیک»، «خوانشرف»، «چهار فرسخ» و «رومه» در نزدیکی نهبندان نیز آسبادهای فراوانی به چشم می‌خوردند.
او با اشاره به این که پراکندگی آسبادها در خراسان جنوبی تا روستای «خور» در ۸۵ کیلومتری شرق بیرجند نیز دیده می‌شود، تصریح کرد:
در گذشته برای بهره‌گیری مطلوب از باد، گاهی آسبادها را در گودی زمین مانند «چهار فرسخ» و گاهی بر بالای بلندی مانند «آسیابان» می‌ساختند.
در روستاهای کوهستانی شهرستان «درمیان» مانند «گیت»، «آسیابان» و حتی «فلارگ» در بخش مرکزی بیرجند، برخی آسبادها به‌صورت منفرد و بر بالای بلندی ساخته می‌شدند.
بزرگمهر تشریح کرد:
با توجه به این که عملکرد آسبادها در گستره شرق ایران یکسان و از نظر ظاهری شبیه به هم است، اما بسته به موقعیت مکانی و شدت باد و حتی سنت‌های معماری بومی از لحاظ ظرایف معماری تفاوت‌هایی دیده می‌شود.
